Rối Loạn Ám Ảnh Cưỡng Chế

Một thân chủ hỏi tôi “Tôi lúc nào cũng suy nghĩ về “người đó”, dù biết là sai nhưng vẫn không loại bỏ suy nghĩ đó ra khỏi đầu. Vậy tôi có phải bị rối loạn ám ảnh cưỡng chế (Obsessive-compulsive disorder – OCD) không?”, nguyên nhân là thân chủ đang thương thầm một người cùng chổ học.

Một bạn khác lại đặt câu hỏi “Tôi lúc nào cũng suy nghĩ về việc kiếm tiền, ngay cả trong những mối quan hệ thân thiết. Tôi biết những suy nghĩ này không đúng nhưng không loại bỏ được. Vậy tôi có bị OCD không?”, nguyên nhân chính ở bạn này là bị áp lực buộc phải kiếm thật nhiều tiền để trả nợ.

Mới nghe qua, có vẻ cả hai bạn này đều bị OCD vì đều bị ám ảnh bởi suy nghĩ không phù hợp và gặp khó khăn khi loại bỏ suy nghĩ này. Tuy nhiên, đây chỉ là biểu hiện giống OCD, không phải là một OCD thật sự.

Rối loạn ám ảnh cưỡng chế, hay OCD, là một tình trạng tâm lý mà ở đó người bệnh gặp phải những suy nghĩ hoặc hành động lặp đi lặp lại mà họ không mong muốn và không thể kiểm soát. Những suy nghĩ này xuất hiện thường xuyên khiến họ cảm thấy lo lắng hoặc sợ hãi.

Để giảm bớt cảm giác này, họ thực hiện các hành động nhất định (gọi là cưỡng chế), như rửa tay liên tục hoặc kiểm tra nhiều lần xem cửa đã khóa chưa. Tuy nhiên, việc này không thực sự giúp họ cảm thấy tốt hơn lâu dài và thực sự có thể gây ra nhiều rắc rối trong cuộc sống hàng ngày.

Một điều quan trọng là những suy nghĩ (ám ảnh) và hành vi này thường liên quan việc gây hại cho bản thân hoặc người thân, hoặc về việc không hoàn hảo, sạch sẽ, hoặc tổ chức. Ví dụ:

1. OCD liên quan đến gây hại cho bản thân hoặc người thân

Một bé gái, 10 tuổi, được mẹ liên hệ để khám vì con “tự nhiên” thường xuyên có suy nghĩ là bản thân và người thân sẽ bị những vật nhọn như tăm xỉa răng, đinh đâm vào chân, làm chảy máu và có thể tử vong. Suy nghĩ này làm cho con luôn ở trong tình trạng lo lắng, sợ hãi mỗi khi đi. Vì vậy, con thường dành suốt thời gian ở trên giường và quan sát. Con quan sát giường để xem có vật nhọn nào không. Nếu phải đi lại, con sẽ mang giày phủ toàn bộ bàn chân, đi thật chậm và vừa đi, vừa quan sát kỹ lưỡng nền nhà xem có vật nhọn nào không.

Một bệnh nhân khác, mỗi khi ra khỏi nhà đều tránh bước đè lên đường biên giữa nhà và vỉa hè trước nhà. Khi bước ra khỏi nhà thì sẽ dung tay gõ vào rìa tường hai bên, mỗi bên ba cái. Khi được hỏi thì bạn trả lời là bạn phải làm như vậy để cả gia đình luôn được an toàn mỗi khi về nhà.

2. OCD liên quan sự không hoàn hảo, sạch sẽ

Một bệnh nhân khác, sau dịch Covid, tự nhiên xuất hiện hành vi rửa tay quá mức. Người này cứ khoảng 30 phút là phải rửa tay một lần hoặc sau mỗi lần phải chạm vào bất kỳ đồ vật nào. Vì vậy, khi đi làm, bạn này luôn có sẵn một chai sát trùng tay nhanh, mỗi khi chạm vào đồ vật không phải là đồ của cá nhân bạn này hoặc bắt tay người khác thì bạn này phải rửa tay ngay lập tức.

Một học sinh khác thường xuyên có suy nghĩ là bài tập vẽ của mình không hoàn hảo ở một vài nét vẽ và không bỏ được suy nghĩ này. Kết quả là học sinh này sẽ bôi xóa và vẽ lại một số nét trong hình đã vẽ lập đi lập lại nhiều lần và cuối cùng làm hỏng hình vẽ.

3. OCD liên quan đến tổ chức

Tôi có một bệnh nhân mỗi buổi sáng trước khi ra khỏi nhà để đi làm, cô phải sắp xếp mọi vật trong nhà theo một trật tự cụ thể. Cô sắp xếp các đồ vật trên bàn làm việc của mình theo một dãy hoàn hảo và đảm bảo mỗi vật đều được đặt ở vị trí chính xác. Nếu một vật nào đó không được đặt đúng cách hoặc không nằm trong trật tự cô đã thiết lập, cô sẽ phải di chuyển lại từng vật một cho đến khi mọi thứ được sắp xếp đúng như mong muốn. Nếu ai đó sử dụng hoặc di chuyển một vật phẩm mà cô đã sắp xếp, cô sẽ cảm thấy rất căng thẳng và buộc phải sắp xếp lại mọi thứ từ đầu.

Trong trường hợp này, sự cần thiết phải sắp xếp mọi thứ theo một trật tự nhất định trở nên quá mức và không hợp lý, ảnh hưởng đến cuộc sống hàng ngày và tạo ra một áp lực lớn đối với cô. Điều này có thể là dấu hiệu của một rối loạn tổ chức liên quan đến OCD.

4. OCD về định dạng giới tính

Một bé trai, 14 tuổi, thường xuyên bị ám ảnh bởi những suy nghĩ xâm nhập liên tục về việc nghi ngờ định hướng tình dục của mình. Đây là một tình trạng bình thường vì mọi người, không phụ thuộc vào định hướng tình dục ban đầu của họ, đều có thể trải qua tình trạng này. Tuy nhiên ở bé này, mức độ ám ảnh quá nhiều ảnh hưởng rõ đến sinh hoạt và học tập nên trẻ được chẩn đoán là sexual orientation OCD.

Để được chẩn đoán mắc OCD, những suy nghĩ hoặc hành động này phải gây ra sự khó chịu đáng kể hoặc can thiệp vào cuộc sống hàng ngày của người bệnh. Cần loại trừ khả năng các triệu chứng này do ảnh hưởng của thuốc hoặc một vấn đề y tế khác, và không được giải thích tốt hơn bởi một rối loạn tâm thần khác.

Một trong những rối loạn thường có biểu hiện giống OCD là rối loạn phổ tự kỷ. Người mắc tự kỷ có thể có biểu hiện giống như OCD liên quan đến tổ chức. Nghĩa là cảm thấy khó chịu, căng thẳng và bực bội nếu như đồ vật không được sắp xếp theo một trật tự nhất định theo ý của người đó. Hoặc người mắc tự kỷ cũng có thể có một số hành vi lập đi lập lại ví dụ như xoay vòng tròn hoặc đi theo một kiểu đi lạ mắt. Biểu hiện này có nguyên nhân liên quan đến việc kích thích giác quan, là biểu hiện thường gặp ở người tự kỷ, nhưng dễ bị lầm lẫn là một biểu hiện của OCD.

Nếu bạn hoặc ai đó bạn quan tâm đang trải qua những trải nghiệm này, việc tìm kiếm sự giúp đỡ từ một bác sĩ tâm thần, bác sĩ nhi khoa phát triển hành vi hoặc một chuyên viên tâm lý có thể là lựa chọn tốt nhất để đánh giá và xác định liệu có cần thiết điều trị và hỗ trợ nào cần thiết hay không.

Bs Phạm Minh Triết